Z okazji 100-tnej rocznicy śmierci Henryka Nitschmanna odbyła się w budynku „Biblioteki Elbląskiej” jednodniowa Sesja Naukowa „Życie kulturalne Elbląga na przełomie XIX i XX wieku : rola Henryka Nitschmanna w spotkaniu kultury polskiej i niemieckiej.
Dyrektor biblioteki mgr Jacek Nowiński przywitał przybyłych prelegentów i gości, następnie słowo wstępne wygłosił prof. dr hab. Wiesław Długokęcki kierownik naukowy sesji, a Henryk Gliszczyński wiceprezydent Elbląga nawiązał do tradycji kulturowych Elbląga, z których miasto powinno czerpać.
Jako pierwszy prelegent wystąpił ks. prof. dr hab. Anastazy Bławat z Uniwersytetu im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego i wygłosił odczyt pt. Obrońca kultury polskiej – Henryk Nitschmann. W swoim referacie sięgnął do katolickich korzeni kultury jako wartości wyróżniających człowieka spośród innych bożych stworzeń, powołując się w swoich wywodach na takie autorytety jak św. Tomasz z Akwinu i Jan Paweł II, który podkreślał zawsze rolę i znaczenie kultur narodowych. Następnie omówił znaczenie postaci Henryka Nitschmana dla kultury polskiej, który był niemieckim poetą i kompozytorem muzycznym, a także tłumaczem literatury polskiej na język niemiecki (tłumaczył on również utwory francuskich i angielskich pisarzy).
Henryk Nitschmann urodził się w Elblągu 24.04.1826 roku, gdzie uczęszczał do Gimnazjum Elbląskiego, potem studiował w Berlinie Literatury Słowiańskie, ale studiów nie ukończył. Język polski opanował jednak biegle na tyle, że już w 1854 roku jeszcze w czasie studiów w Berlinie ukazało się jego pierwsze tłumaczenie z j. polskiego na niemiecki. Następnie zamieszkał w Pożarach, rodzinnym majątku pod Działdowem, gdzie dzięki bezpośredniemu kontaktowi z językiem i kulturą polską, osiągnął dużą biegłość w poważnych tłumaczeniach wielu wybitnych dzieł z literatury polskiej. . W 1865 roku powrócił z do Elbląga, gdzie przetłumaczone na język niemiecki utwory wybitnych poetów polskich umieścił w wyborze Polska na Parnasie. Znalazły się tam ; sonety Adama Mickiewicza, fraszki A. Naruszewicza oraz pieśni i psalmy Jana Kochanowskiego. Inne tłumaczenia poezji polskiej znaleźć można także w elbląskich czasopismach niemieckich i zbiorku poezji Iris-poezje polskie, gdzie były między innymi tłumaczenia Grażyny a. Mickiewicza i Ojca Zadżumionych J. Słowackiego. Pierwsze wydanie Polski na Parnasie ukazało się w 1860 roku, czwarte, najobszerniejsze w 1875 roku. Przetłumaczył również H. Nitschmann powieść polską osnutą na tle powstania listopadowego pt. Rodzina Patchersów ( Die familie des Pachters), nieznanego autora.
Ukoronowaniem pracy Nitschmanna w zakresie popularyzacji literatury i kultury polskiej w Niemczech było trzykrotne wydanie Historii literatury polskiej (Gedichte der polnischen Litteratur) Jego rola w propagowaniu kultury polskiej w społeczności niemieckiej była niewątpliwie duża. W uznaniu jego zasług na tym polu Polacy niejednokrotnie powoływali się na postać Nitschmanna jako człowieka o wybitnych duchowych wartościach, polonofila, miłośnika kultury polskiej, którą przede wszystkim, dzięki bliskiemu sąsiedztwu z kulturą niemiecką, wyróżnił spośród literatur słowiańskich i zaszczycił uwagą wnikliwego naukowca i kulturoznawcy.
Henryk Nitschamnn zmarł 27.04.1905 roku, pozostawiając napisany po Polsku testament, w którym większość majątku przekazał na cele charytatywne, a dysponować nim miało miasto Elbląg .Henryk Nitschmann należał do tych Niemców, którzy zwrócili uwagę na odrębność narodową i duże znaczenie kultury polskiej w czasie, kiedy wielu negowało jej istnienie (słowa o tym, że polska kultura nie istnieje, padły w okresie Kulturkamfu, w czasie kiedy m. in. zamykano szkoły i uczelnie polskie} Wielu Niemców negowało istnienie kultury polskiej również przez fakt przejmowania przez Polaków z kręgu kulturowego niemieckiego wartości chrześcijańskich. Henryk Nitschman natomiast interesował się ludowymi zwyczajami i obyczajami polskimi, z dużym szacunkiem odnosił się do ludności polskiej zamieszkującej okolice majątku w Pożarach którym zarządzał.
Inny uczestnik sesji prof. zw. dr hab. Jan Marian Małecki z Akademii Ekonomicznej w Krakowie zaprezentował odczyt pt. – Jak odkryłem Henryka Nitschmanna. Przyczynek do odzyskiwania dziedzictwa kulturowego. Nawiązał w nim do swojego pobytu w Krakowie, kiedy prof. Bartoszewski pokazał mu dokument laudacyjny Henryka Nitschmanna, zdobiony przez prof. Stykę. Dokument ten skłonił autora do szukania dalszych informacji na temat osoby wskazanej w laudacji. Okazało się, że biografia Henryka Nitschmana znajduje się w przedwojennych encyklopediach i Słowniku Biograficznym. Dzięki spopularyzowaniu tej niezwykłej postaci wybitnego tłumacza literatury polskiej na język niemiecki, osoby która była pierwszą jaskółką na drodze do poprawy stosunków polsko-niemieckich po II Wojnie Światowej, udało się w latach sześćdziesiątych przywrócić Elblągowi nazwę ulicy Nitschmanna.
Trzeci prelegent prof. dr hab. Zbigniew Opacki z Uniwersytetu Gdańskiego wygłosił referat na temat : Marian Zdziechowski – Henryk Nitschmann. Przyczynek do kontaktów krakowskiego slawisty z elbląskim polonofilem. Jako podstawę do wykładu przyjął listy Mariana Zdziechowskiego pisane po polsku do tłumacza niemieckiego. Uczony pyta w listach o możliwości tłumaczenia literatury polskiej, jak się okazuje, poznał Henryka Nitschmana na studiach w Dorpacie i to stało się powodem nawiązania korespondencji.
Kolejny referat pt. Kontakty Henryka Nitschmanna z uczonymi polskimi w Galicji. przygotował mgr Rafał Panfil, pracownik Muzeum w Elblagu. Poszerza on podjętą tematykę, przedstawiając dwa środowiska naukowe - krakowskie i lwowskie, które żywo zainteresowane były tłumaczeniami Henryka Nitschmana i gdzie biblioteki uniwersyteckie i Polska Akademia Umiejętności otrzymały egzemplarze autorskie tłumaczeń „Historii Literatury Polskiej” i „Polski na parnasie”. Jako tłumacz zapraszany też był Henryk Nitschmann na zjazdy naukowe m. in. na III Zjazd Historyków Polskich, który odbywał się we Lwowie i Zjazd Historyczno-Literacki w trzechsetną rocznicę śmierci Jana Kochanowskiego.
Bardzo ciekawe opracowanie tematu – „Hogia” Henryka Nitschmanna, kolejna odsłona elbląskiej legendy przygotowała mgr Wiesława Rynkiewicz-Domino. Jest to opowieść z czasów staropruskich, gdzie fabuła dzieje się w okresie wprowadzania chrześcijaństwa na ziemie pruskie. Akcja poematu rozgrywa się w sześciu częściach, pierwsza część jest zwiastunem zmian dziejowych, następne opisują już konkretnie co się wydarzyło – śmierć Hoga w walce z rycerzami krzyżowymi, niewolę jego syna, los córki Hogii, która ukryła się w lesie, gdzie sprawuje dawne obrzędy kapłańskie, następnie spotkanie siostry i brata, nawrócenie na chrześcijaństwo Hogii i jej odejście do klasztoru po śmierci jednego z synów goszczącej ją pani zamku. W opowieści szczególnie piękne są opisy przyrody, do których natchnieniem były niewątpliwie okolice Elbląga. Poemat wprowadza wątki przenikania się kultur – pruskiej, germańskiej i słowiańskiej.
Kolejny przeczytany pod nieobecność autorki mgr Justyny Kłopotowskiej referat nosił tytuł. Wspomnienia z Oliwy Henryka Nitschmanna w kategoriach pamięci kulturowej. Za podstawę swego referatu przyjęła autorka listy z Oliwy, które ukazały się na łamach Altpreusische Zeitung. Oliwa stała się punktem wyjścia do wędrówek w pamięci Henryka Nitschmanna po okolicach „małej ojczyzny”, gdzie krajobrazami wspomnień są takie miejsca jak Katedra Oliwska, Morze Bałtyckie, Półwysep Helski. Nawiązała również autorka referatu do legend miejscowych, dla których pożywką mógł być nawet znaleziony kamień, kształtem dziwnie przypominający bochen chleba. Legenda rzeczywiście mówi o tym, że chleb, którym nie chciał się podzielić bogaty człowiek, zamienił się w kamień, który znajduje się obecnie w Katedrze Oliwskiej. Listy z Oliwy są przykładem ukorzenienia się Nitschmanna w ojczyźnie, miejscu urodzenia i okolicach dzieciństwa oraz młodości.
Kolejny prelegent mgr Jerzy Domino, pracownik Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie. Delegatura w Elblągu zajął się tematem Mieszkania elbląskiej inteligencji na przełomie XIX i XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem Domu Henryka Nitschmanna.
Wykazał on w referacie, że inteligencja elbląska w większości zamieszkiwała okolice centrum, czyli Starego Miasta, można znaleźć także mieszkania inteligencji na Nowym Mieście, najmniej na Wyspie Spichrzów, przy czym mieszkania nauczycieli lokowane były w budynkach szkolnych lub w pobliżu szkół, księża natomiast zamieszkiwali przy kościołach. Na terenie Starego Miasta zamieszkiwali też lekarze i prawnicy.
Henryk Nitschmann był synem prawnika, mieszkał przy ulicy Rybackiej nr 10, gdzie adresowane były listy do niego, w bezpośredniej bliskości kościoła św. Mikołaja. Dom był typową XIX-wieczną kamienicą, zdobioną ornamentami dosyć skromnymi, w ocenie referenta. Budynek tuż obok do wieku XVII pełnił rolę Dworu Artusa, było to na pewno jedno z ciekawszych miejsc Elbląga, miasta gdzie przenikanie dwóch kultur niemieckiej i polskiej było wyraźnie zaznaczone. Elbląg przez trzy wieki podlegał władzy polskiej i w początkowym okresie wpływy polskie były widoczne między innymi w księgozbiorze Gimnazjum Elbląskiego, doborze przedmiotów, gdzie język polski zajmował należne mu miejsce. Pamięć o tych wpływach przetrwała w księgach miejskich i opowieściach z historii Elbląga. Wyposażenie domu inteligenta było typowe dla średniej klasy społecznej, różniło się od domów mieszczan różnych profesji tym jedynie, że humaniści posiadali w swoich domach biblioteczki, podczas gdy inni mieli upodobanie w kosztownościach lub różnego rodzaju bibelotach.
Bardzo ciekawym zagadnieniem okazała się Kultura muzyczna w drugiej połowie XIX wieku w świetle felietonów i recenzji prasowych. Wykład na ten temat wygłosił ksiądz mgr Piotr Towarek z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Wykazał w nim, że XIX– wieczny Elbląg tętnił życiem, że było to miasto szczególnie znane z kultury śpiewaczej, posiadał ponadto Elbląg własną filharmonię. Henryk Nitschmann wespół z J. Felderhoffem, F. Schlompem i Flaschem założył w 1869 roku Towarzystwo Filharmoniczne (Philharmonische Gesellschaft), którym od 1875 roku kierował. A także grywał na fortepianie, skrzypcach i wioli oraz układał programy koncertowe i skomponował wiele utworów muzycznych.
W Elblągu znajdowały się sale koncertowe, między innymi w budynku Kasyna {Ressource Humanitas} i Resursie Mieszczańskiej {Burgerressource} , koncerty odbywały się także w gospodach, a później w restauracjach i w kościołach. Henryk Nitschmann przetłumaczył na język niemiecki trzy pieśni z „Psałterza” Jana Kochanowskiego oraz skomponował muzykę do wielu pieśni rodzajowych z okolic Elblaga, a także z okolic Działdowa i Ostródy, gdzie dominowały wpływy polskie.
Kolejny prelegent dr Janusz Hochleitner ze Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego przedstawił temat Życie społeczno-kulturalne diaspory katolickiej przy parafii św. Wojciecha w Elblagu . Diaspora w XIX wieku stanowiła małą ojczyznę parafialną, posiadała własne przedszkole, szkołę parafialną i wiele towarzystw, między innymi żywy różaniec, stowarzyszenie śpiewacze św. Cecylii, kółko misyjne, kółko sportowe. We wspólnocie odbywało się wspólne świętowanie uroczystości kościelnych, a także uroczystości państwowych, z których godne wymienienia są urodziny cesarza. Dzięki istnieniu szkół parafialnych nie spotykało się w Prusach XIX-wiecznych zjawiska analfabetyzmu, Niemcy choćby z tego powodu, uważali się za wyżej od Polaków postawionych w hierarchii społecznej.
Na zakończenie Sesji Naukowej odbyła się promocja książki ks. prof. Anastazego Bławata Henryk Nitschmann – życie i dzieło wydaną przez nowe Wydawnictwo Biblioteki Elbląskiej Wilk Stepowy gdzie można znaleźć dokładny opis epoki, w której żył i tworzył Henryk Nitschmann, jego twórczość własną i twórczość przekładową, z uwzględnieniem przede wszystkim tematyki polskiej oraz rys historyczny epoki, w której żył i tworzył ten mądry i opatrznościowy dla kultury polskiej człowiek.
Sesję uświetnił występ chóru kameralnego „Cantata” i artystów z Akademii Muzycznej w Gdańsku. Chór odśpiewał po polsku szereg rodzajowych kompozycji Henryka Nitschmanna, jak na przykład Niedziela w lesie czy Posłaniec wiosny oraz Psalm ze słowami Jana Kochanowskiego, była też muzyczna góralska kompozycja współczesnego elbląskiego kompozytora Janusza Jędrzejewskiego poświęcona Henrykowi Nitschmannowi. W Sali Witrażowej Biblioteki Elbląskiej, gdzie odbywała się sesja naukowa można było obejrzeć bardzo ciekawa wystawę tłumaczeń Henryka Nitschmanna i jego dzieł muzycznych, na przykład Wspomnienia z Oliwy wydane w Gdańsku w 1878 roku, Historię literatury polskiej wyd. w Lipsku w 1889 roku, poemat Hogia wyd. przez Theodora Bertlinga w Gdańsku w 1885 roku, nie zabrakło też rękopisów, na których można było podziwiać „czytelne kaligraficzne pismo” polonofila elbląskiego, a także obejrzeć Testament Henryka Nitschmana, notatki i tłumaczenia z literatury polskiej, listy Henryka Nitschmana a wśród nich list jubileuszowy Koła Literackiego we Lwowie z okazji 60-tych urodzin Nitschmanna i zaproszenia m. in. na II Zjazd Historyków Polskich we Lwowie. Spośród muzykaliów wydane w Berlinie Pieśni i Mazurki.
Sesja była niezwykle ciekawa, uświetniło ją wiele postaci z elbląskiego i krajowego świata naukowego i literackiego, nauczycieli i księży, nie zabrakło również młodzieży studenckiej.
Organizatorami Sesji były: Biblioteka Elbląska im. Cypriana Norwida, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu, Oddział Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w Elblągu Sesję zorganizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Urzędu Miejskiego w Elblągu a także sponsorów wśród których była Restauracja „Wędrowiec” i Powiślański Bank Spółdzielczy w Kwidzynie.
fot: www.bibliotekaelblaska.pl
