Po II wojnie światowej Elbląg odbudowywano nie tylko z gruzów, podejmowano również działania mające na celu wskrzeszenie życia kulturalnego w mieście.
Szczególny rozkwit przeróżnych inicjatyw przypada na okres po 1956 roku, tzw. „odwilży”. Właśnie wtedy powstaje DKF „Czerwona Oberża”, wokół którego skupiła się młoda inteligencja. Nawiązane kontakty z Filharmonią Narodową zaowocowały licznymi koncertami. Odział Polskiego Towarzystwa Historycznego wydawał „Roczniki Elbląskie”. Powstawały, jak grzyby po deszczu, kluby i stowarzyszenia przy różnych ośrodkach oświatowych i kulturalnych, jednak ich działalność często okazywała się chwilowa. Brak było również koordynacji i współpracy między placówkami. Życie pokazało, że potrzeba głównego animatora, który wziąłby na siebie odpowiedzialność za organizowanie imprez kulturalnych, integrowanie środowisk twórczych i trzymanie pieczy nad stroną finansową przedsięwzięć. I tak doszło do powstania Elbląskiego Towarzystwa Kulturalnego, które założono w marcu 1966 roku. ETK było wówczas instytucją samorządową, posiadającą status placówki państwowej, z siedzibą w budynku Elbląskiego Domu Kultury (dziś CKiWM „Światowid”). Najwyższym organem władz organizacji było Walne Zgromadzenie, w skład pierwszego zarządu wchodzili: Mirosław Demichowicz (przewodniczący), Włodzimierz Sak (zastępca przewodniczącego), Michał Lecheta (wiceprezes), Ryszard Tomczyk, Janusz Hankowski, Stefania Dejewska, Ireneusz Pietrzak, Andrzej Przysiecki oraz Jerzy Błeszyński. Ogólnie ETK liczyło sobie 109 członków indywidualnych i 15 zbiorowych. Na zebraniu organizacyjno – wyborczym utworzono również Radę Towarzystwa, Komisję Rewizyjną oraz Sąd Koleżeński.
Placówka była finansowana ze środków prezydium Miejskiej Rady Narodowej, które zaczęła otrzymywać dopiero w 1967 roku, stąd prowadzona do tej pory działalność była niesystematyczna. Udało się jednak zorganizować kilka koncertów Filharmonii Narodowej oraz „Rok Teatru im. Stefana Jaracza”. W trakcie trwania „Roku...” odbywały się spotkania aktorów z załogami zakładów pracy, spektakle teatralne, spotkania dyskusyjne z artystami, odczyty tematyczne. Można było zobaczyć także wystawę „Polskie pamiątki teatralne”, w skład której wchodziły pamiątki obejmujące dwieście lat istnienia Teatru Narodowego. W 1968 roku odbył się Konkurs Piosenki Radzieckiej, powołano także do życia Elbląski Zespół Pieśni i Tańca, nad którym ETK objęło patronat. (Na czele instytucji stanął Janusz Hankowski, który sprawował funkcję przewodniczącego do 1972 roku).
Rok następny przyniósł ogółem 45 różnorodnych imprez, do najważniejszych można zaliczyć: koncert muzyki madrygałowej warszawskiego zespołu I Musica Cantati, recital fortepianowy Malince Peris z Cejlonu, oraz występy Teatru Muzycznego z Gdyni („R. Mouli Rouge” i musical „Madagaskar”); obchody 20 – lecia sceny elbląskiej, w ramach których odbywały się spotkania z aktorami. Trzeba również wspomnieć o imprezie konkursowej pn. „Pejzaż Elbląga i ziemi elbląskiej”, która zyskał status cyklicznego konkursu i przeglądu twórczości środowiska artystycznego Elbląga.
W pierwszej dekadzie lat siedemdziesiątych znacznie zmniejszyła się ilość imprez organizowanych przez ETK, głównie ze względów finansowych. W tym czasie dążono do zacieśnienia związków z Trójmiastem, co zaowocowało koncertami Filharmonii Bałtyckiej i występami Teatru Muzycznego z Gdyni oraz Teatru „Wybrzeże”, odbywały się recitale w kawiarni „Uśmiech”. Z wydarzeń artystycznych organizowanych przez instytucję należy wymienić „Salon wiosenny”, na którym prezentowano prace artystów plastyków środowiska elbląskiego oraz wystawę okolicznościową z okazji 25 – lecia kultury Elbląga. Ponadto ETK udzielało pomocy finansowej Galerii El. Skupiono się na działaniu środowisk literackich, dlatego zorganizowano wiele odczytów o literaturze, i cykl sesji polonistycznych pn.: „Z problemów współczesnego teatru i dramatu polskiego”.
W 1972 roku zaszły zmiany w zarządzie, tym razem na czele organizacji stanął Ryszard Tomczyk, który kierował działaniami Towarzystwa do 1975 roku. Powrócono wówczas do współpracy z Filharmonią Narodową oraz zacieśniono związki z Towarzystwem Literackim im. Adama Mickiewiecza. Podejmowano wspólne działania z Muzeum Elbląskim z inicjatywy Lidii Abramowicz, których owocem były „koncerty przy świecach” w salach Muzeum.
Odkąd Elbląg zyskał sobie miano miasta wojewódzkiego dało się zauważyć intensyfikację starań ETK, zwłaszcza w obrębie zainteresowań literackich. Środowisko lokalnych pisarzy zyskało nowe forum, na którym mogło prezentować swoją twórczość. Towarzystwo ogłosiło konkurs literacki w kategoriach prozy i poezji. Laureaci mogli liczyć na wydanie drukiem swoich utworów. Świadomość artystyczna biorących udział w konkursie twórców oraz ilość nadesłanych prac, skłoniły organizację do utworzenia specjalnego wydziału zajmującego się tą dziedziną działalności kulturalnej, którym kierował literat i dziennikarz J. J. Kolendo. Od tej pory organizowano, co rocznie konkurs literacki pn.: „Szuflada literacka”. Do roku 1982 wydano kilka tytułów: Ja i świat, Rekonesans, Zielone wspominając lato, Mój świat, Spectaculum oraz dowcipne rymowanki R. Tomczyka. Ponadto do druku przygotowano almanach literacki na temat lokalnego środowiska literackiego i dziennikarskiego oraz wspomnienia S. i A. Doleckich: Ciosane z pamięci, także pamiętnik Wojny – czasy – ludzie Rajmunda Scholza i zbiór wierszy Stanisława Filipowicza pt.: Ptak twojej krwi.
Podejmowano wiele inicjatyw mających na celu wciągnięcie elblążan w nurt życia kulturalnego Elbląga, stąd liczne publiczne odczyty, wieczory literackie, sympozja, publikacje na łamach prasy, głównie w miesięczniku „Warmia i Mazury” oraz „Wiadomościach Elbląskich”.
Ponadto w latach 1977 – 1979 funkcjonowało studium wiedzy o teatrze, filmie TV, nad którym patronat objął Stanisław Kaszyński z Łodzi. Kontynuowano również współpracę z Orkiestrą Symfoniczną oraz gdańskimi solistami Filharmonii Bałtyckiej. W latach 1978 – 1981 uruchomiono kolejny program edukacyjny, studium z wiedzy o sztuce, korzystając z pomocy zaprzyjaźnionego Muzeum Narodowego w Warszawie.
Instytucja szczególnie zasłużyła się dla miasta, kiedy wystąpiła do władz z propozycją zorganizowania obchodów 750 – lecia Elbląga, zobowiązując się jednocześnie do przyjęcia na siebie ciężaru związanego z formalnościami.
Zmieniali się w tym czasie przewodniczący ETK, miejsce Ryszarda Tomczyka w 1975 roku zajął Wiktor Kamiński, którego w 1981 roku zastąpił Mirosław Dymczak. ETK znacznie ożywiła Bożenna Janikowska, kierująca placówką od 1983 roku.
Z oczywistych, jak mi się wydaje, dla Czytelnika przyczyn nie wymieniam ile i jakie dokładnie imprezy ETK organizowało na przestrzeni omówionego okresu. Jeśli ktoś chciałby znać szczegółowe informacje, powinien sięgnąć do „Roczników Elbląskich”. W każdym ich kolejnym tomie znajdują się roczne sprawozdania z działalności organizacji.
Niniejszy artykuł powstał dzięki materiałom udostępnionym mi przez panią Danutę Mańkut, obecną przewodniczącą ETK. Stanowi on pierwszą część cyklu poświęconego Towarzystwu. Zbliżający się jubileusz jest okazją do przypomnienia zasług instytucji dla miasta oraz ludzi z nią związanych.
