Zofia Nałkowska

Pisarze polscy - Zofia Nałkowska 10.11.1884 – 17.12.1954,   powieściopisarka, dramatopisarka, publicystka.

Zofia Nałkowska (jej pełne nazwisko brzmi Zofia Gorzechowska, z pierwszego męża Rygier, z domu Nałkowska) urodziła się 10.11. 1884 roku w Warszawie. Była córką wybitnego uczonego, geografa Wacława Nałkowskiego, z praktyką  w warszawskich szkołach średnich gdzie językiem wykładowym był polski. Jej matka zajmowała się geografią, napisała kilka podręczników szkolnych i wykładała na konspiracyjnym Uniwersytecie Latającym, w pierwszych latach jego istnienia. Zofia pierwsze nauki pobierała w domu, potem uczyła się na pensji m.in. u Anieli Hoene-Przesmyckiej. W domu Nałkowskich, gdzie panowała atmosfera kultu książki i pracy naukowej  spotykało się środowisko naukowe i  artystyczne Warszawy z przełomu wieków XIX/XX i późniejsze. Bywali tam uczeni-geografowie W. Jezierski, Sujkowski, Dobrowolski, Czaplicka, religioznawca Ignacy Radliński z córką Heleną (późniejszą pisarką  Boguszewską), bywali A. Dygasiński, L. Krzywicki, M. Komarnicka, Z. Heryng, J.W.Dawid, S. Sempołowska, J. Korczak.

Pierwszym mężem pisarki został młody poeta Leon Rygier, Wraz z nim początkująca pisarka (pierwsze utwory napisała już w wieku 14 lat) trafiła w mniej rygorystyczny, ale barwniejszy świat bohemy artystycznej i poznała wielu znakomitych pisarzy jak: S. Przybyszewskiego, S. Brzozowskiego (filozof i myśliciel), W. Berenta, S. Żeromskiego.

Debiut powieściowy Nałkowskiej  „Lodowe pola” ukazał się w roku 1906, jest pierwszym tomem trylogii „Kobiety”, w której można znaleźć perypetie uczuciowe, echa przeżyć i pierwszych lektur autorki, powieść ta jest rodzajem pamiętnika dojrzewania początkującej pisarki, spowiedzią dziecięcia wieku. Następna powieść „Książę” wydana w roku 1907 jest opowieścią o latach rewolucji 1905 roku. Książę, kosmopolityczny artysta, kapłan piękna, który przypomina nieco Przybyszewskiego angażuje się po stronie rewolucji, jako drodze powszechnej miłości, do której jednak idąc przekracza progi nienawiści i brzydoty.

Kolejna powieść Nałkowskiej „Rówieśnice”(1909) ukazuje kontrast dwóch światów, socjalizującej filantropki, inteligentki i bogatego adwokata. Następna książka „Narcyza” (1910) przedstawia panoramę środowiska zbiedniałej szlachty, małego miasteczka i problem emancypacji kobiet, Narcyza prowadzi dom, uczy dzieci, obarcza się wieloma dodatkowymi obowiązkami i powinna zasługiwać tylko na miłość otoczenia, psychologia postaci nie jest jednak taka jednoznaczna, splot związków międzyludzkich ukazuje drugie oblicze emancypantki, nieco zdeformowane. W roku 1909 ukazuje się wybór opowiadań pisarki „Koteczka, czyli białe tulipany”, w roku 1913 następny wybór pt. „Lustra”. Kolejna powieść „Węże i róże „ ukazała się w roku 1915. Okres pierwszej wojny światowej spędziła utalentowana powieściopisarka w Warszawie i Wołominie pod Warszawą, zwanym w rodzinie Nałkowskich Górkami. Tam Wacław Nałkowski zbudował nieduży dom, służący w różnych okresach do wypoczynku bądź spokojnej pracy literackiej.  Stamtąd przywiozła Nałkowska między innymi ciekawe opowiadania o zwierzętach., które później zamieściła w książce „Dom nad łąkami”, tam pisała wiele powieści.

Ze środowiskiem zwolenników Piłsudskiego i problemem niepodległości nie jako artystycznej mrzonki, ale „dzieła” wielu ludzi zetknęła się pisarka około roku 1915, już po śmierci ojca.  To wówczas rozpadło się jej pierwsze „poetyczne” małżeństwo, a wybrańcem duszy i mężem pisarki został działacz PPS-u, jeden z organizatorów Legionów, legendarny „Jur”, Gorzechowski.  Powieść „Hrabia Emil” romans nowoczesny (1920), powstała w tym okresie;  następna powieść „Romans Teresy Hennert” (1922) wprowadziła szkic środowiskowy rodzącej się elity Polski Niepodległej, urzędników państwowych, oficerów, kodeksów honorowych, spraw publicznych, które na rautach towarzyskich w zarysie ukazane, mówiły o rzeczywistości polskiej i zainteresowaniach nowego środowiska.

W pierwszych latach II Rzeczpospolitej Nałkowska pracowała jako kierownik literacki sekcji   Biura Propagandy Zagranicznej przy Urzędzie Rady Ministrów, była jedną z organizatorek Związku Zawodowego Literatów Polskich a od 1922 roku członkiem Zarządu Związku Zawodowego Literatów. Jej mąż jako pułkownik pełnił stanowisko szefa żandarmerii polowej, później został przeniesiony do Grodna. Nałkowska prowadziła światowy tryb życia. Wyjeżdżała za granicę i do Warszawy, opiekowała się więźniami, między innymi zeznawała w sprawie Brzozowskiego, pomówionego o spisek antyrządowy. Po zamachu majowym, w którym uczestniczył jej mąż wrócili do Warszawy, on jako komendant stołecznej milicji, ona znana i ceniona pisarka, nominowana do nagrody literackiej miasta Łodzi, otrzymała również prezesurę Związku Zawodowego  Literatów Polskich i Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, członkostwo w składzie Polskiej Akademii Literatury. W tym czasie napisała „Dom nad Łąkami” (1924) , gdzie opisuje świat ludzi i przyrody jako dwa istniejące obok siebie organizmy, nie skupia się tylko na człowieku.

W roku 1928 ukazuje się „Niedobra miłość, romans prowincjalny”. W życiu osobistym autorki zaznacza się kolejna zmiana, podejmuje stan separacji od męża, by poczuć na nowo łono troskliwej, ustabilizowanej rodzinnej przestrzeni życiowej. Świat wielkiej polityki  rozczarował ją, a może potrzebowała spokoju, nieodzownego w pracy naukowca i pisarza. Rzeczywistość Polski międzywojennej była trudna. Stara inteligencja, i ta część związana ze szkolnictwem i inżynieria techniczna, skażona była okresem  zaborów, w  dużej części składała  się z rodzin przybyłych z zewnątrz, o rodowodzie łączonym, wielonarodowym zarówno w innych większych ośrodkach jak  w Warszawie gdzie dominowało środowisko polsko-rosyjskie. Nowa inteligencja dopiero dorastała, wyłaniając się powoli z polskich  środowisk robotniczych i drobnej szlachty zaściankowej, do tej pory niewielką   wagę przywiązującej do wykształcenia. Wątki różnych środowisk przewijają się w powieściach Nałkowskiej, a ich współbycie jest trudne. Kolejną powieścią Nałkowskiej jest „Granica”, ma jak wiele powieści autorki,  fabułę częściowo poświęconą historii romansu , którego konsekwencje przykre tym razem znalazły finał na sali sądowej.

Za jeden z najwybitniejszych utworów w polskiej prozie psychologicznej uznana inna powieść „Niecierpliwi” wydana została w 1939 roku, tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej. Okres I wojny światowej Nałkowska   potraktowała po literacku, ponieważ  w sferze działań frontowych nie dotykał on wszystkich ,  obawiała się pisarka  o losy dzieł sztuki, martwiła  ogólnym zbiednieniem społeczeństwa, cieszyła z odzyskanej Niepodległości, jako konsekwencji dojrzałości Polaków, martwiła różnymi problemami powojennymi, również rządowymi. Natomiast II wojna światowa okazała się przeżyciem apokaliptycznym, od początku do końca, nie oszczędziła nikogo, ani starca, ani dziecka. Nałkowska bardzo mocno miała przeżyć okupację niemiecką. Odzwierciedleniem jej losów są „Dzienniki czasu wojny” . Autorka „Dzienników” stale przebywała w Warszawie lub pobliskiej Adamowiznie, w tym czasie umarła matka Nałkowskiej i inni związani z nią osobiście przyjaciele lub znajomi. Pracowała pisarka  w sklepie tytoniowym, brała udział w podziemnym życiu literackim stolicy. Napisała książkę poświęconą ojcu Wacławowi Nałkowskiemu „Życie wznowione”, ukończyła rozpoczęte przed wojną „Węzły życia”, (1948) powieść o Polsce przedwrześniowej, działaczach politycznych z PPS-owskim rodowodem, o Piłsudskim i piłsudczykach. 

W lutym 1945 roku zamieszkała w Łodzi. Została członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, zebrany dla Komisji, wstrząsający  materiał czasu zagłady, opublikowała w książce „Medaliony” (1946), została redaktorką w czasopiśmie „Kuźnica”, była członkiem Krajowej Rady Narodowej (do 1947 roku), posłanką na sejm (1947-1952), działała w sejmowej Komisji Kultury i Sztuki a także jako członek Komisji Upowszechniania Książki przy Ministerstwie Oświaty, przez jakiś czas była też prezesem poselskiego koła Przyjaźni Polsko-Francuskiej, działała jako przewodnicząca sekcji prozy w ZLP, wiceprezes Komitetu Obrońców Pokoju i Ligi Walki z Rasizmem. Na początku roku 1950 wróciła  sędziwa pisarka do Warszawy, szczęśliwa oglądała kolumnę Zygmunta i Plac Zamkowy, Warszawa dźwigała się powoli z ruin. Nałkowska otrzymała nowe odznaczenia Złoty Krzyż Zasługi (1946), sztandar Pracy I klasy (1949), Krzyż Komandorski z Gwiazdą odrodzenia Polski, Nagrodę państwową za całokształt twórczości literackiej.

Pośmiertne wydanie „Dzienników czasu wojny” ukazało się w 1970 roku, w oprac. H. Kirchnera. Oprócz kilkunastu powieści  i dzienników ( pierwszy wybór za lata 1899-1905), kilku wyborów  opowiadań, które ukazywały się wcześniej w różnym czasie w czasopismach pisała Nałkowska utwory dramatyczne jak : „Dom kobiet”(1930) ; „Dzień jego powrotu”(1931), napisała też jedno słuchowisko radiowe  i uprawiała publicystykę literacką. 

Należy do grona najwybitniejszych polskich pisarzy, jej utwory mają bardzo rozbudowaną psychologię postaci, natomiast wczesne powieści utrzymane w konwencji młodo-polskiej i modernistycznej zadziwiają kwiecistym,  poetyckim stylem. W dziennikach jest pisarka rzetelnym sprawozdawcą swojego czasu, w „Medalionach” prezentuje wstrząsającą prawdę czasu okupacji. 

Nałkowska umarła w roku 1954, w wieku 70 lat. Ten bolesny dzień tak wspomina Wilhelm Mach:  „Odwiedziłem Panią Zofię w mieszkaniu, i tam po raz ostatni widziałem Ją  wśród zwykłych sprzętów, książek, kwiatów. Piękna, nie naznaczona śmiercią, leciutko uśmiechnięta. Wczesnym popołudniem przewieźli ją do Pałacu Prymasowskiego. Tam byłem od 4 do 7. wraz z Buczyńskim pełniliśmy służbę przy wartach honorowych. O 4 odbyła się dekoracja, której dokonał Wacław Barcikowski. Pierwszą wartę pełnili :K. Brandys, Dobrowolski, Gisges i Żukrowski. Trumna była już zakryta, umieszczona wysoko, pod biało-czerwoną szarfą; u góry żyrandol w krepie, u stóp postumentu poduszki z orderami i wieniec.”

Pochowana  została Zofia Nałkowska  na warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych. Jej siostra Hanna, znana rzeźbiarka, wykonała  rzeźbę głowy pisarki, która ozdobiła grób.

„Medaliony” i „Granica” były tymi  utworami  Zofii Nałkowskiej które wcześnie weszły  kanonu lektur szkolnych. Dramaty, z których jeden „Dom kobiet” zawiera wiele szczegółów z życia pisarki jej matki i siostry, były okazjonalnie grywane na deskach scen teatralnych.

Muzeum Zofii i Wacława Nałkowskich ( ojca i córki) w Wołominie na Górkach w miejscu gdzie znajdował się ich wiejski domek, nazywany „Domem nad łąkami” powstało dosyć późno, bo dopiero w latach 80-tych obiekt był przystosowywany do pełnienia roli muzeum rodzinnego, a jego pełne otwarcie nastąpiło w roku 1990-tym.
 
 Oprac. własne na podstawie :  „Biblioteki Polonistyki” ;
„Biblioteki Analiz Literackich” , biografii Z.
 Nałkowskiej zamieszczonej w „Słowniku  pisarzy
 polskich” i „Wikipedii”, oprac. z serii „Profile” dot. Z.
 Nałkowskiej.