PRZEBIEG SZLAKU:
KWIDZYN (dworzec PKP) - Szadowo - Wola Sosenka - Jezioro Liwieniec - Prabuty - Pałatyki - Jezioro Burgale - Kamieniec - Rudniki - leśn. Fabianki - Jezioro Czerwica - leśn. Solniki - Piotrkowo - Szymbark - Iława - IŁAWA PKP - długość szlaku 91 km.
KWIDZYN - Miasto leżące nad Liwą, na pograniczu Pojezierza Iławskiego i Doliny Dolnej Wisły. Dawny gród pruski, prawa miejskie uzyskał w 1233 roku. W latach 1284 - 1587 siedziba biskupstwa pomezańskiego. W 1440 roku utworzono tu Związek Pruski. Po pokoju toruńskim (1466) miasto należy do Prus Książęcych, później do Królestwa Pruskiego. W czasie plebiscytu i w okresie międzywojennym silny ośrodek działalności polskiej - siedziba Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego.
CIEKAWSZE ZABYTKI:
- Zespół zamkowo - katedralny kapituły pomezańskiej; gotycka katedra, zamek.
- Pozostałości murów obronnych z XIV w.
- Dawny budynek Rejencji z lat 1758 - 63.
- Budynek gimnazjum z lat 1835 - 37.
- Kościół parafialny z poł. XIX wieku.
- Wieża ciśnień z 1890 roku.
- Lasy Miłosnej - teren rekreacyjny z wyznakowanymi szlakami - przypominający częściowo elbląską Bażantarnię, a częściowo Kadyny - przez obecność tam stadniny koni.
Początkowy znak szlaku umieszczony jest przed dworcem PKP (0,0 km) w Kwidzynie. Po wyjściu z budynku dworca kierujemy się w prawo, w ulicę Kościuszki. Dochodzimy do ronda, skręcamy w prawo i przechodzimy przez wiadukt nad torami kolejowymi. Dalej szlak prowadzi ulicami: Staszica, Gimnazjalną (obok pomnika poświęconego 50-leciu harcerstwa polskiego na ziemi kwidzyńskiej), Konarskiego, Orlą i Szeroką.
Dochodzimy do ogródków działkowych, skręcamy w lewo i przechodzimy przez ulicę Warszawską. Trzymając się brzegu rzeki Liwy dochodzimy do kolejnego wiaduktu kolejowego (Kwidzyn - Prabuty). Tu szlak dochodzi do drogi Kwidzyn - Trzcino. Docieramy ponownie do rzeki Liwy. Przechodzimy obok Młyna Piekarskiego tzw. Piekarniak (4,9), mijamy grupę drzew pomnikowych. Dalej już leśnymi drogami w pobliżu doliny rzeki Liwy dochodzimy do szosy Brachlewo - Licze, skręcamy w lewo, w kierunku Szadowa. Przechodzimy obok Szadowskiego Młyna i tuż za spiętrzeniem wody na rzece Liwie schodzimy z szosy w prawo. Tu znajduje się miejsce biwakowe (14,2).
SZADOWO - wieś lokowana w 1327 roku na prawie chełmińskim. Poważnie zniszczona w czasie wojen krzyżackich (1519 - 24). W 1540 r. w pobliżu, nad rzeką Liwą uruchomiono młyn i tartak. Po drugiej wojnie światowej młyn gospodarczy, obecnie elektrownia wodna.
RZEKA LIWA - o długości 109 km, prawy dopływ Nogatu. Źródła swoje ma w pobliżu wsi Piotrkowo (województwo warmińsko - mazurskie). Przepływa przez jezioro Piotrkowskie, Januszewskie, Gaudy, Liwieniec.
Z pola biwakowego wchodzimy na wysoką krawędź doliny Liwy. Idąc wzdłuż rzeki ścieżkami i drogami leśnymi, mijamy piaskownię, dochodzimy do mostku i za nim osady Wola Sosenka (19,2 km). Za budynkami skręcamy w lewo, dochodzimy do leśnej drogi i skrzyżowania. Tutaj skręcamy w lewo i ponownie przechodzimy przez drewniany mostek na rz. Liwie. Klucząc leśnymi drogami dochodzimy do wiaduktu kolejowego (Kwidzyn - Prabuty), położonego obok miejscowości Jurandowo (22,2). Przechodzimy na drugą stronę wiaduktu, skręcamy w lewo i drogą biegnącą wzdłuż toru kolejowego, a później przez las dochodzimy do następnego wiaduktu. Droga skręca tutaj w lewo i biegnąc pod wiaduktem prowadzi nas do wsi Szramowo. Skręcamy w prawo i wchodzimy w las. Początkowo drogą leśną, a następnie drogą polną dochodzimy do niewielkiego, kolejowego mostku na rzece Liwie. Widoczne z prawej strony jezioro Liwieniec to znany w regionie rezerwat (28,2) przyrody.
Obok wiaduktu kolejowego skręcamy w prawo, na szosę do Prabut. Dochodzimy do tablicy wyznaczającej granice miasta Prabuty. Ulicami Żeromskiego, Okrężną (z lewej strony pozostałości zamku biskupiego), Zamkową i Jagotty dochodzimy do rynku miasta (30,8).
PRABUTY - miasto na Pojezierzu Iławskim, nad wschodnim brzegiem jez. Liwieniec. Powstało na miejscu zniszczonego grodu Prusów, który w 1236 roku został zniszczony przez Krzyżaków. W latach 1276 - 77 biskup pomezański wzniósł zamek, który w XVI w. przeszedł na własność książąt, a w 1688 r. spłonął. Na jego pozostałościach zbudowano koszary. W latach 1758 - 62 siedziba sztabu wojsk rosyjskich. W roku 1807 stacjonowały tu wojska francuskie.
Przy zamku rozwijała się prężna osada, która prawa miejskie uzyskała między 1305 a 1321 rokiem. W 1330 r. odnowiono lokację na prawie chełmińskim. W murach obronnych miasta znajdowały się dwie bramy: Kwidzyńska od północy i Wysoka od południa. Zamek włączono w średniowieczu w obręb fortyfikacji miejskich. Obronne położenie Prabut wzmacniały połączone kanałem jeziora: Liwieniec i osuszone w XVII w. Młyńskie. Za pierścieniem murów, po stronie południowo - zachodniej wzniesiono w latach 1378 - 1402 kaplicę NMP, którą prawdopodobnie w poł. XVI w. przebudowano na „polski kościół”. Polacy korzystali z niego aż do początków XIX w. W latach 1310 - 1330 wzniesiono kościół parafialny z wieżą przylegającą do prezbiterium od północy. W 1876 r. Prabuty otrzymały połączenie kolejowe z Malborkiem i Iławą, w 1899 z Brodnicą, a w 1909 roku z Kwidzynem.
W wyniku działań wojennych w 1945 roku zostało zniszczone w 65 %. Zniszczeniu uległa przede wszystkim zabudowa śródmieścia. Do naszych czasów przetrwały tylko nieliczne zabytki:
- Kościół z XIV w.;
- Pozostałości zamku z przełomu XIII i XIVw.;
- Pozostałości obwarowań miejskich z Bramą Kwidzyńską;
- Fragment murów obronnych;
- Wodociągi miejskie z XVIII w.;
- Domy z XVIII i XIX w.;
- Niekompletna fontanna z początku XX w.
JEZIORO LIWIENIEC - rezerwat przyrody utworzony dla ochrony stanowisk lęgowych ptactwa wodnego. Powierzchnia jeziora 81,2 ha, max głębokość - 2,4 m, dno płaskie i zamulone, brzegi zarasta roślinność wodna i bagienna. Występuje tu łabędź niemy, mewa śmieszka, bąk i bączek.
Wychodząc z rynku w Prabutach, kierujemy się w stronę Bramy Kwidzyńskiej. Dalej ulicami: Kwidzyńską, Warszawską (31,6), Jagiełły, Obrońców Westerplatte i Chodkiewicza opuszczamy miasto. Przechodzimy przez przejazd kolejowy, za którym mijamy zabudowania kolonii Prabuty (33,0) i kierujemy się w stronę widocznego w oddali lasu. Dróżkami leśnymi dochodzimy do osady Pałatyki (37,8), gdzie przechodząc przez podwórko, dochodzimy do szosy. Teraz już główną drogą dochodzimy do mostu na rzece Liwie. Tuż za mostkiem przechodzimy przez przejazd kolejowy, za którym drogą brukowaną - pierwszą w prawo - dochodzimy do widocznego już skraju lasu. Podążamy dalej polnymi ścieżkami aż do następnego zagajnika leśnego. Przechodzimy pod linią wysokiego napięcia i idąc jeszcze kawałek lasem, dochodzimy do szosy Prabuty - Susz, którą przechodzimy na drugą stronę. Schodząc teraz drogą biegnącą stromo w dół, dochodzimy do widocznego jeziora Burgale. Nad jeziorem znajduje się kąpielisko z pomostem dla wędkarzy i okazałym polem biwakowym z wiatą (41,8).
Tuż za polem biwakowym przekraczamy granicę województwa pomorskiego i wchodzimy na teren województwa warmińsko - mazurskiego. Dalej szlak zielony zmienia kierunek i prowadzi na północ, trzymając się wschodniego brzegu jeziora, by po ok. 2 km odbić w prawo i polnymi ścieżkami doprowadzić do szerokiej i uczęszczanej drogi leśnej, na której skręcamy w lewo. Dochodzimy nią aż do starego cmentarza, za którym szlak skręca w prawo, w polną drogę. Drogą tą dochodzimy do widocznej już na horyzoncie wsi Kamieniec. Jeszcze po drodze mijamy okazałe wyrobisko - piaskownię oraz zabytkową aleję z ok. czterdziestoma lipami. Po dojściu do szosy skręcamy w prawo. Dochodzimy do okazałego zespołu pałacowo - parkowego (49,6) w Kamieńcu.
KAMIENIEC - wymieniony jest po raz pierwszy w dokumencie z 24 grudnia 1321 roku. Kolejna wzmianka o nim pochodzi z dokumentu pisanego w 1339 r., a określającego granice Ulnowa. W tym czasie Kamieniec był własnością kapituły pomezańskiej, która w 1405 roku wydzierżawiła go za roczny czynsz. W czasie tzw. wojny głodowej został splądrowany i doszczętnie zniszczony. W 1705 r. kupił go Albrecht Konrad Finck von Finckenstein. Jego syn i dziedzic Fryderyk Ludwik Finck von Finckenstein sprzedał Kamieniec w 1782 roku swojemu siostrzeńcowi Fryderykowi Aleksandrowi zu Dohna - Schlobitten. W ręku tej rodziny Kamieniec pozostawał do 1945 roku.
W 1806 roku, w wyniku zwycięstwa pod Jeną, wojska francuskie wkroczyły na ziemie polskie, a po bitwie pod Pułtuskiem ruszyły od południa na Królewiec. Po kilku tygodniach pobytu w Ostródzie Napoleon przeniósł się do pałacu w Kamieńcu. Rezydował tam od 31 marca do 6 czerwca 1807 roku. Z Kamieńca Napoleon kierował życiem politycznym, dyplomatycznym i militarnym Europy.
Opuścił Kamieniec dnia 6 czerwca 1807 roku, podążając przez Lidzbark Warmiński pod Frydland (obecnie Prawdińsk) i Tylżę (obecnie Sowietsk). W Tylży, w wyniku rokowań zawarto traktat pokojowy, którego głównym rezultatem było powstanie Księstwa Warszawskiego - namiastki niepodległego państwa polskiego. W Tylży również utworzono półsuwerenne, Wolne Miasto Gdańsk.
Zanim jednak do tego doszło, Napoleon przeżył w Kamieńcu romans z szmbelanową Walewską.
Dochodzimy do kościoła. Tuż za nim skręcamy w lewo i przechodzimy przez mostek. Szeroką, polną drogą, a później krętymi, polnymi ścieżkami, mijając po lewej stronie jezioro Gaudy (50,9), dochodzimy do zabudowań wsi - dawnego PGR Rudniki, gdzie już na szosie skręcamy w lewo i dochodzimy do centrum wsi (52,6). Przechodzimy przez wieś i idziemy piękną aleją okazałych lip. Z prawej strony zostawiamy wieś Olbrachtowo (54,4). Warto tam zajrzeć by obejrzeć kościół z XVIII w.
Na wysokości wsi szlak biegnący drogą skręca w lewo i prowadząc nas początkowo przez łąki, wchodzi w las. Klucząc leśnymi drogami, napotykamy leśniczówkę Fabianki (59,2). Wchodząc na teren rezerwatu przyrody „Gaudy”, tuż przy leśniczówce, na naszym szlaku napotykamy 6 dębów - pomników przyrody o obwodach od 300 do 540 cm na wysokości tzw. pierśnicy oraz wysokości ok. 25 m. Wiek tych drzew sięga od 200 do 400 lat. Wychodząc z rezerwatu mijamy z prawej strony kolejne zabudowania i dochodzimy do szosy asfaltowej relacji Susz - Zalewo, na której skręcamy w lewo.
REZERWAT GAUDY - rezerwat przyrody o pow. 312 ha, z czego ok. 70 ha to jezioro, ok. 7 ha - las, a pozostałość to torfowiska. Służy ochronie miejsc lęgowych ptactwa wodnego i błotnego oraz utrzymaniu naturalnych zespołów roślinności torfowiskowej.
Ok. 500 m dalej skręcając w prawo schodzimy z szosy na drogę leśną. Po krótkiej wędrówce dochodzimy do brzegu jeziora Kawki (61,2). Tutaj, tuż przy jeziorze, skręcamy w lewo i wędrujemy ścieżką biegnącą wzdłuż brzegu jeziora. Mijając jezioro skręcamy w lewo. Dochodzimy do jeziora Januszewskiego (64,3). Przechodzimy przez most i wspinamy się po łagodnym stoku. Na szczycie, po ok. 100 m, schodzimy z drogi i wchodzimy w las. Po prawej stronie mijamy niewielką kotlinkę i tuż za nią skręcamy w lewo. Idąc już dalej prosto, dochodzimy do kolejnego jeziora o nazwie Czerwica (66,4). Pokonujemy kolejne 400 m i skręcamy w prawo. Leśną drogą dochodzimy do leśniczówki Solniki (67,4).
REZERWAT JEZ. CZERWICA - rezerwat o powierzchni 53 ha, obejmuje jezioro, wyspy i półwyspy, gdzie gnieżdżą się kormorany i czaple (ponad 500 gniazd obu gatunków).
Idziemy zgodnie z kierunkiem znaków szlaku prosto, z lewej strony zostawiając zabudowania, a z prawej niewielkie leśne jeziorko. Przekraczamy strumień i po ok. 400 m dochodzimy do skrzyżowania, na którym skręcamy w prawo. Z prawej, widoczne jest jezioro Piotrkowskie (70,7). Idąc dalej dochodzimy do leśniczówki Januszewo (71,7). Mijamy ją i docieramy do pierwszych zabudowań wsi Piotrkowo. Przy transformatorze energetycznym skręcamy w prawo i drogą biegnącą w kierunku zabudowań dochodzimy do wsi (73,8). W centrum wsi skręcamy w lewo, w kierunku sklepu, za którym teraz skręcamy w lewo. Wchodzimy w polną drogę i dochodzimy do wsi Starzykowo (75,1). Utrzymując dotychczasowy kierunek marszu, idziemy prosto. Przechodzimy przez szosę relacji Susz - Iława i dochodzimy do dużej wsi Szymbark (80,0).
SZYMBARK - wieś położona w województwie warmińsko - mazurskim, pierwsza wzmianka pochodzi z 1378 roku. Dawny zamek kapituły pomezańskiej z drugiej poł. XIV wieku. Rozbudowany w XV-XVI wieku, przebudowany w XVIII wieku. Od 1699 do 1945 roku był własnością rodu Finck von Finckeinstein. W 1945 roku zamek został spalony. Do innych zabytków możemy zaliczyć: dawną oranżerię klasycystyczną z ok. 1800 roku, młyn i drewniany dom (nr 19) z II poł. XIX wieku.
Dalsza część szlaku „Napoleońskiego” wiedzie w kierunku kanału łączącego jezioro Ząbrowo z jeziorem Szymbarskim. Po przejściu mostku szlak skręca w lewo i biegnie brzegiem jeziora Szymbarskiego. Pokonujemy kolejne ok. 11,1 km i dochodzimy do Iławy. Przy dworcu PKP (91,0 km) szlak „Napoleoński” kończy swój bieg.
Walory krajoznawcze i historyczne Miłosnej zrodziły wśród kwidzyńskich działaczy turystyki pieszej PTTK jeszcze w 1998 roku myśl opracowania, na wzór elbląskiej Bażantarni, szlaków pieszych w tym terenie. Osadzono je na osi szlaku czerwonego „Kopernikowskiego”, który przebiega przez Miłosną od roku 1968.
SZLAK ŻÓŁTY - 5 KM, kod szlaku: PM - 1563 - y
Jest to szlak okrężny - zaczyna się i kończy na „ścieżce zdrowia” w Miłosnej. Z ulicy Strumykowej wchodzimy na „ścieżkę zdrowia”. Z prawej strony okazały dąb jest początkiem i końcem szlaku. Po lewej stronie mijamy drogowskaz i mapę szlaków, skręcamy w lewo i idziemy wąską ścieżką. Wchodzimy na skarpę, skręcamy w lewo i schodzimy na ul. Strumykową. Tu dochodzimy do szlaku czerwonego i idziemy drogą prowadzącą do strzelnicy. Schodzimy drogą do doliny uroczej rzeczki Cyganówki. Przechodzimy przez mostek i dochodzimy do strzelnicy. Skręcamy w lewo, przechodzimy przez kolejny mostek, tym razem nad drugą nitką Cyganówki, płynącej pod strzelnicą. Skręcamy w lewo i idziemy z biegiem rzeczki. Po przejściu 400 metrów skręcamy w prawo. Podchodzimy na szczyt wzniesienia i po jego osiągnięciu skręcamy w prawo. Teraz idziemy jego urwistym, zalesionym skrajem, mając z prawej strony wspaniałą panoramę doliny Cyganówki. Dochodzimy do znaków szlaku zielonego i wkrótce skręcamy w lewo. Dochodzimy do szerokiej drogi leśnej. Skręcamy w prawo i zbliżamy się do rezerwatu przyrody „Ostnica Jana” chroniącego pozostałości trawy stepowej. Mijamy rezerwat i po 100 metrach skręcamy w prawo. Schodzimy w dolinę Cyganówki i przez mostek wchodzimy na dużą polanę. Przechodzimy przez nią i dochodzimy do nasypu kolejowego, dawnej linii relacji Kwidzyn - Kisielice. Przechodzimy przez nasyp i przecinamy trasę szlaku niebieskiego i zielonego, i ponownie wchodzimy w las. Wychodzimy z lasu na szeroką, piaszczystą drogę dawnego Stada Ogierów w Miłosnej.
Za pierwszym budynkiem skręcamy w prawo i idziemy wzdłuż niedawno wzniesionych budynków mieszkalnych. Po skręceniu w lewo dochodzimy do szosy Kwidzyn - Grudziądz. Skręcamy w prawo i chodnikiem dochodzimy do „ścieżki zdrowia”. Leśną drogą dochodzimy do punktu startu.
SZLAK ZIELONY - 7 KM, kod szlaku: PM - 1562 - z
Wędrówkę możemy rozpocząć albo na „ścieżce zdrowia”, albo na ul. Młynarskiej, w pobliżu byłego młyna „Miłosna”. Podchodzimy pod górkę, mijamy dorodne drzewo buk (na którym namalowany jest początek - koniec szlaku zielonego) i kierując się w prawo dochodzimy do skraju wzniesienia. Po 150 metrach skręcamy w prawo, w wąską ścieżkę prowadzącą do doliny Cyganówki. Idziemy pod prąd rzeczki. Przy trzech dębach rosnących w rzeczce skręcamy w lewo, w drogę leśną, prowadzącą łagodnie pod górę. Na kolejnym skrzyżowaniu skręcamy w prawo i dochodzimy do skraju wysokiej skarpy. Tu łączy się szlak zielony ze szlakiem żółtym.
Skręcamy w lewo i po kilkudziesięciu metrach schodzimy w prawo, w dół. Jest to odcinek również szlaku czerwonego. Przed dużym lasem sosnowo - dębowym skręcamy w prawo, w wąską ścieżkę. Dochodzimy do drogi leśnej i skrajem doliny Cyganówki dochodzimy do dużego piaszczystego skrzyżowania, przechodzimy je (przecinamy szlak żółty) i idziemy prosto. Po przejściu 500 metrów droga nagle kończy się na rzeczce. Kierujemy się teraz w lewo, wspinając się pod górę. Przecinamy szlak niebieski, dochodzimy do piaszczystej drogi. Skręcamy w prawo i przechodzimy przez rzeczkę. Wychodzimy z lasu i skręcamy w prawo, trzymając się brzegu lasu, dochodzimy do skraju wąwozu. Wąwozem dochodzimy do drogi prowadzącej wzdłuż nasypu kolejowego. Skręcamy w lewo i tą drogą dochodzimy do szlaku niebieskiego. Idziemy wzdłuż Ogrodów Pracowniczych „Leśna Dolina” i na wysokości bramy wjazdowej skręcamy w lewo. Przy słupie metalowym skręcamy w prawo i wchodzimy na „ścieżkę zdrowia”. Przechodzimy przez miejsce biwakowe „ognisko”, skręcamy w lewo, by na najbliższym skrzyżowaniu skręcić w prawo. Po przejściu skrzyżowania idziemy w lewo i szeroką drogą leśną dochodzimy do początku „ścieżki zdrowia”.
SZLAK NIEBIESKI tzw. „Górski” - 12 KM, kod szlaku: PM - 1561 - n
Wędrówkę rozpoczniemy od ul. Młynarskiej, za dawnym młynem „Miłosna”. Na wzniesieniu znajduje się duży buk ze znakiem początku szlaku. Mijamy drzewo, skręcamy w lewo i wchodzimy na skraj zbocza. Kierujemy się w stronę polany położonej w otoczeniu brzozowego zagajnika. Po dojściu do drogi leśnej skręcamy w prawo a po kilkudziesięciu metrach w lewo. Po wyjściu z lasu skręcamy w prawo i idziemy skrajem lasu. Za drewnianym ogrodzeniem skręcamy w lewo i wchodzimy wąską ścieżką do lasu. Dochodzimy do drogi leśnej, na której skręcamy w lewo. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo, by na następnym skrzyżowaniu skręcić w lewo i szeroką drogą leśną idziemy łagodnie pod górę. Dochodzimy do wąwozu. Skręcamy w lewo. Droga wspina się łagodnie pod górę i doprowadza nas do skraju lasu. Tutaj skręcamy w prawo i trzymając się skraju lasu wchodzimy na niewielkie wzniesienie. Przechodzimy przez kamienny murek przegradzający aleję i przed jesionem skręcamy w prawo. Dochodzimy do drogi leśnej i idziemy w lewo. Na skrzyżowaniu idziemy prosto. Dochodzimy do wąwozu, obchodzimy go skręcając w lewo. Na kolejnym skrzyżowaniu skręcamy w lewo, by nadal iść wąwozem, następnie w prawo, by dojść do lasu świerkowego. Tu schodzimy z głównej drogi i skręcamy w lewo. Idziemy wzdłuż Cyganówki. Dochodzimy do drogi. Skręcamy w prawo. Przechodzimy przez most na rzece i wchodzimy na nasyp kolejowy. Skręcamy w prawo i po przejściu ponad 1000 metrów wchodzimy na skarpę.
Wchodzimy w okazały wąwóz, porośnięty starymi drzewami i krzakami leszczyny, idziemy pod górkę i u wyjścia z wąwozu skręcamy w lewo. Po dojściu do drogi leśnej wchodzimy na nią i idziemy w lewo. Szlak doprowadza nas do mostku na Cyganówce. Tu spotykamy żółty i zielony szlak. Przechodzimy przez łąkę, nasyp kolejowy i skręcamy w prawo. Idziemy wzdłuż Ogrodów Pracowniczych „Leśna Dolina” i dochodzimy do bramy wjazdowej. Skręcamy w lewo i po kilkunastu metrach w prawo. Ścieżką wchodzimy na okazałe wzgórze, na którym znajduje się kamień upamiętniający okolicznych mieszkańców poległych w czasie pierwszej wojny światowej. Schodzimy ze wzgórza i alejkami leśnymi poprowadzonymi na „ścieżce zdrowia”, dochodzimy do końca szlaku.
foto: Zespół zamkowo-katedralny w Kwidzynie.
oprac: Józef Strzelczyk, Janusz Press, Marian Tomaszewski.
