Podstrony / Szlakiem zabytków architektury

Wędrówkę szlakiem zabytków architektury Elbląga zaczynamy na Placu Słowiańskim. Tutaj, obok fontanny (fot. poniżej), znajduje się potężny budynek obecnego Hotelu "GROMADA" (większość elblążan pamięta nazwę “ELZAM”), a dawnego ratusza Starego Miasta.

To, co dzisiaj możemy obejrzeć, jest wynikiem wielu przebudów i odbudowy po zniszczeniach wojennych. Pierwotny obiekt, zbudowany na planie litery C, miał kształt całkiem odmienny od obecnego. Od strony Placu posiadał on charakterystyczną, strzelistą wieżę z zegarem oraz szereg ostrych zwieńczeń dachu i zadaszeń okien na poddaszu, a nad wejściem od strony katedry górowały po obu jego stronach dwie smukłe i wysokie wieżyczki.

Przechodzimy ulicą Pocztową obok widocznego po lewej stronie budynku Poczty Głównej (fot. powyżej) w Elblągu. Z prawej strony mijamy pomnikowy dąb, posadzony w roku 1837 z okazji 600-lecia miasta. Obok dębu głaz z wyrytą datą 1837.

Idąc dalej, również z prawej strony naszej trasy, należy zwrócić uwagę na wkomponowane w trawnik założenia parkowego im. Armii Krajowej, konstrukcje metalowe - formy przestrzenne. Są to pozostałości po I i II Biennale Form Przestrzennych, które odbyły się w Elblągu kolejno w 1965 i 1967 roku. Cały zespół ustawionych tu rzeźb metalowych jest autorstwa Mieczysława Wiśniewskiego.

Zachowując kierunek marszu powoli dochodzimy do I Liceum Ogólnokształcącego (fot. poniżej) im. Juliusza Słowackiego - dawne Gimnazjum cesarzowej Augusty Wiktorii.

Po lewej stronie usytuowany jest budynek Biblioteki Pedagogicznej - dawna Hanza-Schule. Przechodzimy dalej, prosto przez skrzyżowanie. Idziemy już w stronę ,wyraźnie widocznego z daleka, kościoła Bożego Ciała (fot. poniżej), usytuowanego u zbiegu ulic: Robotniczej, Browarnej i Teatralnej. W 1300 roku ufundowany został przy dawnej ul. Krowiej, szpital św. Jerzego, z przeznaczeniem dla trędowatych. W miejsce pierwotnej, drewnianej kaplicy, zbudowano murowany kościół, który spłonął w 1400 roku. Dosyć szybko wzniesiony został na jego miejscu następny kościół, którego budowę zakończono już w 1405 roku. O fakcie tym wyraźnie informuje łaciński napis, umieszczony na fryzie widocznym pod dachem budynku.

Sam kościół był jednym z najcenniejszych obiektów sakralnych Elbląga. Zachodnia fasada zwieńczona była smukłą wieżą, z hełmem na szczycie. Ostatni hełm pochodził z 1643 roku. Wnętrze kościoła, wyposażone w liczne dzieła sztuki z XIV-XVII wieku, wyróżniało charakterystyczne wiszące sklepienie, dzięki czemu był to jedyny tego typu kościół na terenie Pomorza. Z czasem przedłużono go znacznie w kierunku wschodnim. Lata świetności tego obiektu zakończyły się w 1945 roku, kiedy to w wyniku zawieruchy, wojennej spłonął. Z pożaru ocalały jedynie mury obwiednie kościoła i od zachodu, pozbawiona hełmu, wieża.

Początek lat siedemdziesiątych obecnego stulecia przyniósł decyzję o jego odbudowie, którą rozpoczęto w 1972 roku. W odbudowanym obiekcie znalazł siedzibę Spółdzielczy Dom Kultury "Pegaz", który gościł tu przez wiele lat. Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych, po przejęciu obiektu przez Diecezję Elbląską i ponownym wyświęceniu go, przywrócono mu jego pierwotne przeznaczenie.

Dochodzimy do skrzyżowania ulic: Browarnej i Robotniczej, gdzie przechodzimy przez przejście dla pieszych, za którym skręcamy w lewo i wchodzimy na ścieżkę obecnego założenia parkowego, a dawnego cmentarza przykościelnego. Przechodząc obok zachodniej fasady kościoła Bożego Ciała, wchodzimy w uliczkę o tej samej nazwie. Z prawej strony mijamy kompleks budynków dawnej fabryki wyrobów emaliowanych Zillgitt und Lemke, a obecnie Wyższego Seminarium Duchownego w Elblągu í dochodzimy do Skweru im. Ofiar Sprawy Elbląskiej (dawna ulica Hoża). Sprawa ta związana jest z pożarem hali Zamech z roku 1949. Krótką informację znajdziemy na tablicy, na głazie pamiątkowym.

Idąc prosto docieramy do ulicy Stoczniowej, do roku 1945 Schichau-Strasse. W roku 1837 powstają w Elblągu Zakłady Mechaniczne Ferdynanda Schichaua (obecnie obiekt firmy ALSTOM-POWER, fot. poniżej). Początkowo był to mały warsztat metalowy, produkujący w ciągu pierwszych kilkunastu lat swego istnienia, maszyny parowe dla cukrowni, pogłębiarek itp. Dynamicznie rozwijający się zakład i sprzyjająca koniunktura pozwoliły Schichauowi na uruchomienie w połowie XIX wieku własnej stoczni, w której w 1855 roku zwodowano pierwszy statek, a zarazem pierwszą w dziejach miasta jednostkę o konstrukcji stalowej. W 1859 roku rozpoczęto budowę lokomotyw, a 53 lata później, w 1912 roku, zakłady wyprodukowały dwutysięczny parowóz. Pięć lat później już tysięczny statek o konstrukcji stalowej. W tym okresie, zakład był już szeroko znany w świecie. Największy rozwój stoczni przypada na lata siedemdziesiąte XIX stulecia.

Ze względu na płytkość elbląskich dróg wodnych, a w związku z tym - brak możliwości budowania i wodowania dużych jednostek morskich, w 1892 roku powstaje w Gdańsku filia elbląskiej stoczni. W 1896 roku, po śmierci założyciela, zakłady przejmuje jego zięć, inżynier Karol Henryk Ziese, kierujący nimi aż do śmierci w 1917 roku. Był on m. in.: konstruktorem nowych typów maszyn parowych i pierwszej w Niemczech, łodzi torpedowej. Od 1917 roku przedsiębiorstwem kieruje zięć Ziesego - Karol Fridolf Carlson, pochodzący ze Szwecji inż. budowy okrętów. Niekorzystna w tym czasie koniunktura na rynkach europejskich ogranicza możliwości zakładów. Po 1918 roku zaczynają one przeżywać poważny kryzys, co doprowadziło do przejęcia ich w 1929 roku przez państwo. Zagospodarowanie zniszczonych przez działania wojenne zakładów rozpoczęto już w 1945 roku. Odgruzowywanie i remont hal fabrycznych trwał do 1946 roku. Początkowo przyjęto dla zakładu nazwę: Stocznia nr 76, lecz już w 1947 roku zmieniono ją na Zakład Budowy Maszyn i Turbin, a od 1949 roku przyjęto nazwę: Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego - “Zamech”. Przez wiele powojennych lat był to największy w kraju i jeden z największych w Europie producent: turbin parowych, przekładni zębatych, śrub nastawnych i luków okrętowych.

Dochodzimy do Bramy Targowej (fot. po prawej). Była ona fragmentem średniowiecznych fortyfikacji miej- skich. Dolna część bramy, licząca 13 m wysokości, wzniesiona została w 1319 roku. Dopiero w 1420 roku nadbudowano ją, a od strony zewnętrznej dobudowano dwubasztowe przedbramie, które przetrwało aż do 1775 roku. Wysokość bramy po zakończeniu prac budowlanych w 1420 roku wynosiła 26 m. Od północnej strony, w widocznej wnęce, umieszczona była brona, którą opu- szczano na noc i w czasie, kiedy miastu groziło niebezpieczeństwo. Również od strony północnej brama umocniona była granitowymi odbojami, z wykutymi w nich łopatami. W ten sposób, na polecenie króla Zygmunta Starego, upamiętniono uratowanie miasta przed najazdem Krzyżaków w dniu 8 marca 1521 roku. Dzień, w którym została stoczona walka, stał się odtąd świętem miejskim aż do chwili pierwszego rozbioru Polski. W 1755 roku bramę zwieńczono barokowym hełmem, który ufundowany został przez elbląskich mieszczan. Obecny dach uzyskała brama w 1950 roku. Pod koniec roku 2000 trwały prace remontowe bramy. Zamontowano zegar - dar burmistrza Hamburga.

Przechodzimy za bramę i do najbliższego skrzyżowania poruszamy się ulicą Stary Rynek. Z prawej strony znajduje się forma przestrzenna - "Agawa" - Juliusza Boss - Gosławskiego. Dochodzimy do skrzyżowania z ul. Studzienną, gdzie skręcamy w prawo. Z prawej strony, w otoczeniu zieleni stoi Kościół Mariacki (fot. po lewej), w którym znalazła siedzibę "Galeria-EL". Kościół pw. N.P. Marii i klasztor Dominikanów zbudowany został w XIII wieku przez przybyłych do Polski dominikanów, którzy prawo do tego terenu (wówczas podmokłego i miejscami bagiennego) otrzymali w połowie stycznia 1238 roku z rąk mistrza krajowego, Hermanna Balka. Budowlę wykonano w kilku etapach. Po zniszczeniach wojennych odbudowano ją w 1960 roku.

Przechodzimy dalej do końca ul. Studziennej, która prowadzi do kładki dla pieszych na rzece Elbląg i widocznego z prawej strony Portu Żeglugi Gdańskiej. Skręcamy tutaj w lewo i wchodzimy na Bulwar Zygmunta Augusta.

Trzymając się obranego kierunku poruszamy się dalej wzdłuż rzeki Elbląg, którą dochodzimy do skrzyżowania z ul. Mostową. Z lewej strony w pełnej okazałości elbląska Katedra pw. św. Mikołaja (fot. poniżej).

Jest to najokazalsza budowla sakralna Elbląga i jego najbliższych okolic. Sam kościół zbudowany został w drugiej połowie XIII wieku, lecz już w XIV wieku zapoczątkowano jego późniejsze przebudowy. Pierwotna wieża, nadgryziona zębem czasu, ok. roku 1380 groziła już zawaleniem. W związku z tym, po jej bokach dostawiono dwie nowe. W ten sposób powstała potrójna wieża z najwyższym, środkowym członem. Każdy człon wieży nakryty został osobnym dachem. W latach 1599 -1603 środkową wieżę przykryto renesansowym hełmem. Katastrofa, jaka spotkała kościół w 1777 roku, bezpowrotnie odebrała tej budowli jej dotychczasowy wygląd. Uderzenie pioruna i wynikły z tego pożar, znacznie uszkodziły kościół. Spowodowało to zniszczenie hełmu wieży i dachu kościoła, a runięcie gotyckich sklepień spowodowało wiele zniszczeń cennego wyposażenia wnętrza tego obiektu. Odbudowę po tych zniszczeniach prowadzono w latach 1787 - 1788, lecz, niestety, nie wróciła ona temu kościołowi jego dawnej świetności. Świątynia odzyskała wieżę dopiero w roku 1907. Kolejny pożar strawił katedrę w 1945 roku. W wyniku odbudowy podjętej w pierwszych latach po wojnie kościół ten otrzymał kształt, jaki możemy podziwiać do dnia dzisiejszego. W chwili obecnej posiada on tylko jedną wieżę, z hełmem pokrytym blachą miedzianą, a jej wysokość wynosi 95 m.

Przechodzimy teraz do ul. Stary Rynek, gdzie skręcamy w prawo i kierujemy się w stronę ul. Wigilijnej. Z prawej strony możemy podziwiać odbudowane w ostatnich latach budynki, natomiast z lewej - odkryte fragmenty oryginalnych podpiwniczeń średniowiecznego miasta, na których prowadzone są prace archeologiczno-badawcze. Dochodzimy do ul. Wigilijnej, gdzie skręcamy w prawo. Z lewej i prawej strony możemy podziwiać kunszt architektów i ekip budowlanych, z jakim wkomponowano oryginalne, średniowieczne całe kamienice, jak i tylko ich pozostałe fragmenty, w nowo zaprojektowane budowle.

Za skrzyżowaniem z ul. Zamkową możemy podziwiać kolejny, cenny zabytek naszego miasta, jakim jest Zespół Szpitalny pw. Świętego Ducha. Historia tego obiektu rozpoczyna się dnia 15 marca 1242 roku, kiedy to wystawiony zostaje przez radę miejską Elbląga oraz mistrza krajowego, w obecności legata papieskiego, Wilhelma z Modeny, akt fundacyjny dla tego obiektu. Wzniesiono go na gruncie miejskim, w bezpośrednim sąsiedztwie elbląskiego zamku. Cały zespół budynków pełnił, przede wszystkim, funkcję przytułku dla starców i chorych. Najprawdopodobniej pierwotna wersja zespołu budynków musiała być zbudowana z drewna, bo, jak donoszą przekazy, spłonęła w 46 lat później, najprawdopodobniej w czasie wielkiego pożaru miasta w 1288 roku. Odbudowa całego kompleksu nastąpiła w końcu XIII i na początku XIV wieku, lecz tym razem w wersji murowanej.

Do nowo wybudowanego kościoła od strony zachodniej przylegał główny budynek szpitala, tzw. "wielki dom", do którego od południowego wschodu dobudowano drugi budynek, nazywany przez jego użytkowników "wielką izbą". Natomiast na południe od kościoła i szpitala usytuowano obszerny dziedziniec, a jego przykościelną część przeznaczono na cmentarz przyszpitalny. Po roku 1945 z dotychczasowego zespołu pozostają jedynie ruiny. Odbudowę zapoczątkowano dopiero w 1968 roku, a po jej zakończeniu i adaptacji pomieszczeń do swoich potrzeb, w dawnym zespole szpitalnym znalazła siedzibę Wojewódzka Biblioteka Publiczna.

Skręcamy teraz w ulicę Zamkową. Skręcamy w prawo, w ul. Gimnazjalną. Do zachowanych do dnia dzisiejszego obiektów wchodzących w skład dawnego zespołu zamkowego. Zaliczyć do nich możemy piwnice dawnego spichlerza zbożowego, który przebudowano później na klasztor Brygidek, a który otwarty został w 1458 roku, na podstawie zezwolenia króla polskiego i Papieża. Zakonnice pozostawały w nim do 1521 roku, a następnie przekazały go na własność miastu, na mocy ugody z 1531 roku. W opuszczonym budynku poklasztornym dnia 29 września 1535 roku otwarto uczelnię, nazywaną początkowo Szkołą, a w okresie późniejszym - Gimnazjum. Wykładało w nim wiele znakomitości, m. in. w latach 1644 -1645 uczył tu doskonały pedagog, Jan Amos Komeński, innym znanym wykładowcą był np. historyk Joachim Pastorius. Gimnazjum (fot. poniżej) to, było placówką znaną z tolerancji religijnej i narodowościowej oraz wielce zasłużoną w krzewieniu oświaty nie tylko w mieście, ale i na całym ów- czesnym Pomorzu. Uczyła się tu zarówno młodzież pochodzenia polskiego, jak i niemieckiego. Byli to synowie kupców, urzędników, a nawet syn miejskiego kata. W ciągu wieków budynek podlegał licznym przebudowom.

W latach 1970-73, po generalnym remoncie budynku, znalazło w nim siedzibę Muzeum Elbląskie, które zostało otwarte dużo wcześniej i w innym budynku już w 1954 roku. Same zbiory gromadzone były już od 1945 roku.