Eliza Orzeszkowa pochodziła z ziemiańskiej rodziny Pawłowskich. W tym roku minęło dziewięćdziesiąt pięć lat od jej śmierci. Urodziła się 6.06.1841 r. w Milkowszczyźnie koło Grodna, zmarła w Grodnie 18.05.1910 r. Do dzisiaj należy do najbardziej wyrazistych kobiecych postaci literackich w Polsce.
W roku 1858 wyszła za mąż za ziemianina Piotra Orzeszkę. Wcześniej uczyła się w Warszawie, na pensji dla dziewcząt. Powołanie pisarskie narodziło się u Elizy Orzeszkowej z potrzeby serca, a wyzwolił je bolesny okres powstania styczniowego, w którym brał udział jej mąż Piotr. Współudział Elizy w działalności powstańczej polegał na udzielaniu pomocy powstańcom. Poznała wówczas ostatniego przywódcę powstania Langiewicza, któremu pomogła przedostać się za granicę, znała również inne wybitne postacie konspiracji, wśród nich Romualda Traugutta. Za udział w powstaniu jej mąż został zesłany na pobyt na Syberii.
O tym okresie napisała dwie powieści, „Ludzie i robaki”, „Pan marszałek”, które niestety się nie zachowały. Orzeszkowa po konfiskacie majątku męża Ludwinowo wróciła na rodzinną Milkowszczyznę, a stamtąd przeniosła się wkrótce do Grodna. Tutaj powstało wiele jej powieści i opowiadań pisanych w duchu pozytywistycznym, a wśród nich utwór debiutancki: „Obrazek z lat głodowych” (1866), wkrótce potem dalsze tytuły nawołujące do kształcenia umysłowego kobiet, krytykujących życie salonowe, obnażających wady prowincjonalnego świata m.in. „Pamiętnik Wacławy” (1867); „Pan Graba” (1869); „Pompalińscy, (1876);, „Na prowincji” (1869), ale również nawołujących do kształcenia praktycznego kobiet, których dola po konfiskatach majątków, lub śmierci mężów była więcej niż trudna, co uwydatniła powieść „Marta” (1873). Z wnikliwością i zapałem świadomej pisarki studiowała życie chłopów, obserwowała los mniejszości narodowych. Powstawały nowe powieści, a wśród nich: „Meir Ezofowicz” (1878), „Dziurdziowie” (1885), „Cham” (1888). Społeczność litewska u Orzeszkowej to Polacy, Białorusini, Żydzi, szlachta, wieśniacy, mieszczanie, ich życie starała się opisać, także dać im wiele praktycznych rad i wskazówek, jako przyczynek do szczęśliwej cywilizacji Rzeczpospolitej przyszłości. Wyżyn talentu sięgnęła "malując" krajobrazy, postacie, życie dworu i wsi polskiej na Litwie w powieści „Nad Niemnem” (1887). Powieściopisarka zamyśla się tam nad wątkami powstańczymi, gdzie lud i szlachta jedną zbratani byli ideą - wolności. Do najwybitniejszych utworów pisarki, nawiązujących do obrazów powstańczych należy również wybór nowel napisanych w schyłkowym okresie życia „Gloria victis” (1910). Niechęć do cywilizacji miejskiej po początkowym zachwycie nad nowymi zakładami pracy i dobroczynnymi fabrykami jest motywem przewodnim powieści „Dwa Bieguny” (1893), „Australczyk” (1895) czy „Agronauci” (1899).
Całe życie znakomitej pisarki – „To służba narodowa codzienna, bez wielkich natchnień, metodycznie, z największym w świecie poczuciem obowiązku pełniona, i z plonem, spośród którego kilka utworów należy do skarbca literatury polskiej.” Jej życie rodzinne było natomiast skomplikowane. Po powrocie męża z zesłania doszło do unieważnienia jej małżeństwa, jak się wydaje, stało się to z powodu za dużej samodzielności pisarki, która nie zamierzała porzucić dotychczasowego, czynnego życia. Mężczyźni w XIX wieku byli przyzwyczajeni do podległej i służebnej roli kobiet, tymczasem Eliza umysłem przewyższała wielu z jej współczesnych mężczyzn. Prowadziła księgarnię wydawniczą w Wilnie, pisała powieści, eseje i rozprawy, które drukowały współczesne czasopisma, a także jej utwory ukazywały się w wydawnictwach w wydaniu książkowym. Z powodu swojej śmiałej, radykalnej postawy społecznej, miała też kłopoty urzędowo-milicyjne, była internowana. Drugim mężem pisarki został jej wieloletni przyjaciel S. Nahorski.
Do bogatej i bardzo różnorodnej twórczości Orzeszkowej warto sięgnąć jako do tej, która ukazuje świat naszych pradziadów, ich życie, ideały, konsekwencje czynów, pracę znojną. Talentem dorównuje kunsztowi pisarskiemu tworzącym w tym czasie: Bolesławowi Prusowi i Henrykowi Sienkiewiczowi, ona również była jedną z kandydatek ubiegających się o nagrodę Nobla. W Grodnie na Białorusi znajduje się Muzeum poświęcone pamięci pisarki, tam również znajduje się jej rodzinny grób.
Oprac. na podstawie:
Wilhelm Feldman: Współczesna literatura Polska 1864-1918, reprint; Historia literatury polskiej w zarysie, oprac. zbiorowe PWN pod red. M. Stępnia, A. Wilkonia. Słownik pisarzy polskich.
